Melqart (Deens Nationaal Museum)
Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden heeft een paar jaar geleden een mooie Cypriotische buste aangekocht. Het aardige is dat het kunstwerk meteen kan worden geïdentificeerd als Grieks: de wonderlijke glimlach en de amandelogen zijn uit duizenden te herkennen. Er zijn echter ook oosterse invloeden. Cyprus werd in de eerste helft van de vijfde eeuw v.Chr. door de Perzen beheerst en de baard van de nieuwe RMO-aanwinst lijkt op de Assyrische of Perzische baarden. Ik heb nog even gekeken of ik een Fenicisch voorbeeld kon vinden, maar dat heb ik niet.
De kop boven dit stukje heeft weliswaar geen baard, maar is ruwweg even oud en vertelt eveneens een verhaal over Griekse én oosterse invloeden. Dit is het portret van de Fenicische god Melqart, wiens naam gewoon “stadsvorst” betekent. Het element mlk betekent namelijk “koning” (zoals in het Arabische malik en het Bijbelse Moloch) en krt betekent stad (zoals in Kart Hadašt, “de nieuwe stad”, Karthago). Melqart is de stadsgod van Tyrus en zijn Cypriotische koloniën en wordt daarom ook wel Baal Ṣur genoemd, “heer van Tyrus”.
De oudste afbeeldingen tonen hem zoals wel meer Kanaänitische godheden: rechtopstaand, met één been naar voren en met enkele attributen. Dat wil nog wel eens een knots en een leeuwenhuid zijn, hoewel er ook afbeeldingen zijn van een Melqart met puntmuts en bijl. De knots/leeuwenhuid-Melqart lijkt nogal sterk op de Griekse halfgod Herakles, zodat de Grieken de Tyrische stadsgod altijd aanduidden als Herakles. Herodotos reisde speciaal naar Tyrus om te onderzoeken of de twee Heraklessen één en dezelfde waren of twee naamgenoten. Sommige bezoekers van het heiligdom waaruit de bovenstaande kop komt, Amrit in het huidige Syrië, moeten ernaar hebben gekeken alsof het Melqart was, anderen alsof het Herakles was.
Zoals zoveel religieuze vormen was dit portret voor meer dan één uitleg vatbaar. Een hedendaagse parallel is de verering van de godin Janaína in Brazilië. U en ik denken dat het gaat om een beeld van Maria, maar dat hebben we echt verkeerd begrepen. Een andere parallel is Fatima in Portugal, waar zowel katholieken als sjiieten samenkomen. Nog een ander voorbeeld is de verering van Sint-Joris in het Midden-Oosten, die door moslims wordt vereerd als Khidr.
De bovenstaande Herakles/Melqart is te bewonderen in het Nationaal Museum van Denemarken te Kopenhagen.
